Nalatenschap van de Rijn

1. De Panoven (I 10)
In de 19e eeuw zag je langs de Gelderse rivieren overal steenfabrieken staan. De dikke lagen rivierklei maakte het gebied daarvoor erg geschikt. De karakteristieke torens van de steenovens vormden markante blikvangers in het platte rivierenlandschap. De steenfabrieken brachten veel werkgelegenheid, al was het werk zwaar en slecht betaald. De steenfabricage was seizoensgebonden: zodra de stenen ‘s zomers lagen te drogen, zat het werk er voor de arbeiders op. Vaak trokken ze dan met hun gezinnen verder, om elders werk te zoeken. Steenfabriek de Panoven was zoals veel steenfabrieken een familiebedrijf. Ruim 130 jaar zijn er bakstenen, dakpannen en tegels geproduceerd, de laatste 100 jaar onder leiding van de familie Kruitwagen. Steenfabriek de Panoven gebruikte een rRonde zigzagoven die doorlopend kon branden. Na 1950 kreeg het steenbakkersambacht het zwaar. De fabricage werd gemechaniseerd, er waren minder steenfabrieken nodig. Ook de Steenfabriek de Panoven moest eraan geloven. In 1983 doofde Wim Kruitwagen het vuur in de steenoven. In Gelderland zijn de meeste steenfabrieken gesloopt, maar de familie Kruitwagen heeft de deuren juist weer opengezet. Als industrieel erfgoed biedt Buitengoed de Panoven een kijkje in de wereld van de steenbakkers. Bezienswaardig is de nog intacte ronde zigzagoven, de laatste in zijn soort in West-Europa. Naast het museum biedt Buitengoed de Panoven ook plek voor hotelkamers, groepsaccommodaties, congreszalen en een restaurant.

2. De Turmac (I6)
In de volksmond heet het gebouw nog altijd ‘de Turmac’, naar de officiële bedrijfsnaam ‘Turkish-Macedonian Tobacco Company’. De fabriek dankt die naam aan zijn eerste directeur, de Turkse Kiazim Emin Bey. Die gaf de Turmac-sigaret een exotisch tintje door er tabak uit Turkije en Macedonië aan toe te voegen en de verpakking te versieren met plaatjes van vrouwen met tulband rokend op een chaise-longue. Toen eind 20e eeuw door anti-rookcampagnes de omzet daalde, ging de Turmac onder buitenlandse licentie produceren. Sinds 2000 deden ze dat onder de vlag van British American Tobacco, kortweg BAT Zevenaar.
Vanaf 1960 produceerde de Turmac onder de naam Peter Stuyvesant. Toenmalig directeur Alexander Orlow begon een kunstverzameling, de later wereldberoemde Peter Stuyvesant-collectie. Hij hing de werkplaatsen vol met werk van moderne kunstenaars als Karel Appel, Armando en Corneille om de werklust te stimuleren en de monotonie van het werk te doorbreken. Voor de sluiting van de fabriek in 2008 probeerden B&W de kunst voor Zevenaar te behouden door er een museum voor bedrijfskunst te openen, maar dit plan kreeg onvoldoende steun. Daarna is de collectie geveild. De werken hangen nu in topmusea verspreid over de hele wereld. Het gebouw is nu in gebruik als gemeentehuis.
3. De Kleefse enclaves (W23)
In 1355 zat graaf Reinoud III van Gelre in geldnood. Hij verpandde Ambt Liemers en Emmerik aan zijn collega in Kleef, maar vroeg die later nooit terug. Lange tijd vielen enkele dorpen in de Betuwe, de Ooij en de Liemers (Zevenaar, Duiven, Groessen en Loo) onder Kleefs gezag. Daarna schoof men ze eeuwenlang als pionnen over het schaakbord, van Kleef, naar Pruisen, naar Frankrijk of Nederland en weer terug. Begin 19e eeuw volgden de machtswisselingen elkaar zo snel op dat de Zevenaarse burgemeester Bötterich in de loop van zijn 18-jarig ambt onder drie vlaggen opereerde. Pas in 1816 kwamen de enclaves definitief bij Nederland. Het buitenlandse gezag viel de bewoners van de enclaves zwaar. De bezetters zagen het gebied als wingewest en zogen het leeg zoveel ze konden. Ze eisten brood, graan en meel op en lieten de bewoners voor zich werken. Veel mensen leefden in armoe. Tel daarbij de overstromingen op die het waterrijke gebied vaak troffen, dan is begrijpelijk waarom er een vluchtelingenstroom op gang kwam.
Nadat Napoleon was verslagen, tekende het Congres van Wenen (1814–1816) de Europese landkaart opnieuw in. Nederland en België werden samengevoegd. Maar dat toen ook de Kleefse enclaves weer bij Nederland kwamen, wordt in de geschiedenisboeken zelden vermeld. Inmiddels is het 200-jarig bestaan van ons koninkrijk gevierd, twee jaar later herdenkt de Liemers zijn aansluiting bij Nederland.
4. Elten – 14 jaren Nederlands, nu weer Duits
Elten is een rustig en gemoedelijk Duits dorpje direct aan de rijksgrens. Je kunt je bijna niet voorstellen dat uitgerekend dit dorpje in het verleden vaak onderwerp van onderhandeling is geweest. Na de Tweede Wereldoorlog wilde Nederland compensatie voor het ‘oorlogsleed’ dat de Duitsers hadden veroorzaakt. Vergoeding die kon worden uitgekeerd in goud, goederen, arbeid of land. Aangezien van een kale kip niet valt te plukken, lag vergoeding in de vorm van ‘land’ het meest voor de hand. In 1949 werd Nederland 69 km2 groter en 10.000 Duitsers rijker. Het dorpje Elten werd bij Nederland gevoegd. Het leverde een invasie aan Hollandse toeristen op, met vooral veel belangstelling voor de 80 meter hoge Elterberg. Een paar maanden na inname vond de eerste zitting plaats van het Duitse parlement. Al snel begon het ‘landjepik’ toch te knagen. Na jarenlang onderhandelen werd in 1960 een overeenkomst gesloten: de gebieden werden weer overgedragen aan Duitsland in ruil voor 125 miljoen Duitse Mark voor Nederlandse nazi-slachtoffers: de ‘Wiedergutmachung’. En zo werd het dorpje Elten op 1 augustus 1963 na 14 jaar weer opnieuw Duits grondgebied.
5. De glorieuze overtocht van Lodewijk XIV (W22)
In 1672 begon de Hollandse Oorlog (1672-1679) tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Franse ‘Zonnekoning’ Lodewijk XIV. Lodewijk wilde zijn gebied uitbreiden en tot elke prijs de kleine, maar machtige Republiek der Nederlanden veroveren. Hij trok naar het noorden met 120.000 manschappen, het grootste leger dat Europa ooit had gezien. Tegen de verwachting in liet hij het Hollandse bolwerk Maastricht links liggen en verschanste zich met zijn manschappen op de oostoever van de Rijn bij Lobith.
De Fransen, onder leiding van generaal Condé, kregen hulp van een boer uit de omgeving, die hen wees op een doorwaadbare plaats in de rivier. Een dag later stonden de Fransen aan de andere kant van de Rijn, in de buurt van Kasteel Tolhuis. De Hollandse soldaten hadden de opdracht om de opmars van de Fransen te stoppen, of in ieder geval te vertragen. Maar bij de eerste aanval van 2000 Franse ruiters bleken de Hollandse huursoldaten geen partij voor het goed geoefende Franse leger. De overwinning werd in Frankrijk gevierd als een grote overwinning. Generaal Condé raakte evenwel zwaar gewond. De gevolgen voor de Nederlanden waren catastrofaal: 1672 ging dan ook de geschiedenis in als het ‘Rampjaar’.

6. De Spijkse Overlaat (I9)
‘… een bruisende waterval die zich grommend een weg is gaan banen door de bedding van de Oude Rijn.’ Zo klonk het toen de Spijkse Overlaat in de winter van 1941 poldergebied Rijnstrangen weer eens onder water zette. Een overlaat is een kunstmatig verlaagde plaats in een dijk, die het rivierwater bij hoge waterstand een noodoverloopgebied in leidt. Daardoor vermindert de druk op de dijken en kan een dijkdoorbraak of overstroming worden voorkomen. Het gebruik van een overlaat was altijd een noodoplossing, want de bewoners van zo’n noodoverloopgebied zaten niet te wachten op natte voeten en een ondergelopen huis. Daarom klonk er vaak luid protest als een gebied door de overheid werd aangemerkt als noodoverloopgebied. En omgekeerd ook blijheid toen de Spijkse Overlaat in 1956 buiten werking werd gesteld. In de tuin van Villa Copera aan de Spijksedijk bij Tolkamer is nog een laatste restant te zien van de beschermmuur van de Spijkse overlaat. Het gemaal Oude Rijn bij Pannerden nam de taak van de overlaat over. Tegenwoordig zorgt het gemaal Kandia bij Groessen voor een stabiele, lage waterstand in de Rijnstrangen. De Driedorpenpolder tussen Aerdt en Pannerden is het enige nog tastbare overblijfsel van de periode van de overlaten.

7. Tolheffing in Tolkamer (W21)
Begin 17e eeuw lag Lobith aan de Rijn. Hier stond een tolhuis, waar schippers tol betaalden. Maar de rivier was grillig en de Rijn verplaatste zich langzaam. Na een dijkdoorbraak in 1711 liep de Rijn niet meer langs Lobith, maar langs het 1 km zuidelijker gelegen dorp, het huidige Tolkamer. Voortaan werd in Tolkamer tol betaald. Maar lag Tolkamer dan aan de grens? Soms wel, soms niet! Het gebied rond de splitsing van Rijn en Waal was strategisch gezien belangrijk en er werd vaak om gevochten. In de 17e eeuw was het afwisselend Frans, Duits, Spaans en Nederlands. Daarom lag Tolkamer soms wel aan de grens en soms niet!
In de 17e eeuw kreeg Tolkamer een tolhuis. Het was er vaak een drukte van belang. De tolgaarder hengelde vanaf de kade het belastinggeld van de schippers naar zich toe. Later controleerden de douaniers de scheepsruimen op illegale handel van sigaretten, drank en zelfs personen. Dan zochten de opvarenden vertier aan wal. Ze deden inkopen in het dorpje en zochten gezelligheid in de cafés. Sinds de afschaffing van de Europese binnengrenzen in 1993 varen schippers Tolkamer voorbij. Maar de drukte is gebleven. Het douanekantoor uit 1905 is inmiddels omgebouwd tot hotel. Toeristen en dagjesmensen zorgen voor levendigheid aan wal als ze vanaf de Europakade het scheepvaartverkeer gadeslaan op een van de drukste waterwegen van Europa.

8. Romeins fort Carvium (R12)
Op de plek van waterrecreatiegebied De Byland lag vroeger een grensfort, een castellum. Dit leiden geschiedkundigen af uit de vondst van veel militaire voorwerpen die zijn gevonden bij het uitbaggeren van het gebied. Op de plek van de huidige recreatieplas De Bijland lag in de Romeinse tijd hoogstwaarschijnlijk een grensfort: een castellum. Een van de topstukken die bij het uitbaggeren van de voormalige Bylandsche Waard is gevonden, is een verzilverde zwaardschede van een centurio van Legio I Germanica. Het Legio Germanica was een legioen dat in de 1e eeuw de limes, de grens van het rijk, in onze regio moest verdedigen. Tijdens de Bataafse Opstand onder leiding van Julius Civilis koos het legioen de zijde van Civilis. Na afloop van de opstand strafte keizer Vespasianus de overlopers door het legioen te ontbinden: Legio I Germanica hield op te bestaan.
Het castellum droeg de naam 'Carvium'. Dat weten we door de inscriptie op de grafsteen van Marcus Mallius die hier is gevonden, zie iets verder aan de route. Het castellum was in functie tot het jaar 275. Mogelijk was het ook in de vierde eeuw in gebruik.

9. Marcus Mallius
In 1938 is een bijzondere vondst gedaan in De Bijland. Bij de aanleg van de huidige recreatieplas is toen een grafsteen gevonden. Deze steen dateert uit de eerste helft van de eerste eeuw na Christus, nog in het begin van de Romeinse heerschappij in onze streken. Hij is gemaakt ter nagedachtenis van de Romeinse legioensoldaat Marcus Mallius.
Deze grafsteen is één van de bekendste Romeinse vondsten van Nederland. Uit de tekst kan namelijk worden afgeleid dat hier zowel de Dam van Drusus als het Romeinse fort Carvium hebben gelegen. Drusus was een Romeinse veldheer. Tot op de dag van vandaag wordt onderzoek gedaan naar de dammen en kanalen die hij heeft laten aanleggen. De originele grafsteen kunt u zien in Museum Het Valkhof in Nijmegen. De hier geplaatste steen is een replica.
De vertaling van de tekst op de steen is als volgt: Marcus Mallius, zoon van Marcus, uit het district Galeria, uit Genua. Soldaat van het eerste legioen, uit de eenheid van Ruso, 35 jaar oud, met 16 dienstjaren, is te Carvium (Herwen) bij de dam begraven volgens zijn testament.
Zijn twee erfgenamen hebben deze steen laten maken.
10. Huis Aerdt (B2)
Huis Aerdt in Herwen stamt uit 1652 en is gebouwd op de fundamenten van een middeleeuws slot. Ooit woonde hier Godefridus van Hugenpoth, die nauw betrokken was bij de aanleg van het Bijlands Kanaal. Huis Aerdt in Herwen is in 1652 gebouwd op de fundamenten van het middeleeuwse slot Ter Cluse. Het slot werd in de Tachtigjarige Oorlog door de Spanjaarden aan flarden geschoten. Van 1743-1819 woonde hier Godefridus van Hugenpoth. Maar Van Hugepoths invloed reikte verder dan zijn geboortedorp. Eind 18e eeuw was Van Hugenpoth Inspecteur-Generaal van de opperrivieren en dijken van de Bijlandse Waard. In die functie zorgde hij voor de aanleg van het Bijlands Kanaal 1773-1777). Het kanaal zorgde voor de stabilisering van de waterhuishouding in het westen van het land. Van Hugenpoth wordt daarom wel ‘redder van het westen’ genoemd. Hij stond mede aan de wieg van onze Rijkswaterstaat. Na WOII dreigde de sloop voor Huis Aerdt. Er was geen geld om de oorlogsschade te herstellen. In 1961 is het voor één gulden verkocht aan de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, die het pand in oude glorie herstelde. Tegenwoordig is Huis Aerdt ook trouwlocatie. Het gebied tussen het Bijlands Kanaal en de oude bocht in de Waal is nu het domein voor watersporters.